Pojęcie emancypacji osób niepełnosprawnych pojawiło się w latach 60. ubiegłego wieku1. Coraz większego znaczenia zaczął nabierać wówczas społeczny wymiar niepełnosprawności, który zaowocował stworzeniem koncepcji polityki emancypacyjnej. Jej prawnym przejawem było powstanie Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Zgodnie z Konwencją polityka państwa wobec osób niepełnosprawnych powinna być nastawiona w możliwie dużym stopniu na wspieranie ich samodzielności i preferowanie różnorodnych form wsparcia umożliwiających korzystanie z instytucji życia społecznego, dóbr i usług na zasadzie równości.
Narażeni na wykluczenie – niewyemancypowani
Polska, ratyfikując w 2012 roku Konwencję ONZ, zobowiązała się do zapewnienia możliwie najlepszych warunków dla funkcjonowania osób niepełnosprawnych – ochrony ich praw oraz zapewnienia warunków rzeczywistego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności na równi z innymi osobami.
Mimo że od ratyfikacji Konwencji minęły już cztery lata, osoby niepełnosprawne wciąż pozostają jedną z najbardziej wykluczonych społecznie grup. Tymczasem społeczne wykluczenie osób niepełnosprawnych ogranicza ich możliwości rozwoju i walki o swoje interesy w społeczeństwie, utwierdzając ich „status jako grupy podporządkowanej”, a więc niewyemancypowanej.
Bez szans na zatrudnienie
Wpływ na tę sytuację ma obecny system rehabilitacji społeczno-zawodowej, który – co wiadomo nie od dziś – nie funkcjonuje najlepiej. „Sposobem na niepełnosprawność” (emancypację), w myśl tegoż systemu, miała być praca.
Tymczasem osoby niepełnosprawne są w przeważającej większości bierne zawodowo. Wskaźnik zatrudnienia tych osób w Polsce, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, utrzymuje się na skandalicznym niskim poziomie (aktywnych zawodowo jest u nas 22,5% osób niepełnosprawnych2, podczas gdy w innych krajach UE jest to 50-70%).
Mimo że Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych każdego roku przekazuje prawie 3 miliardy złotych na wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych, poziom zatrudnienia znacząco nie zwiększa się. Jednym z powodów tego zjawiska jest niechęć pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Problemem często jest także roszczeniowa postawa osób niepełnosprawnych, którzy nie przejawiają aktywności w poszukiwaniu pracy, w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, w korzystaniu w przysługujących im praw, gdyż wychodzą z założenia, że to państwo powinno zadbać o ich interesy.
Do emancypacji przez edukację i co dalej?
Problem znalezienia zatrudnienia dotyczy m.in. niepełnosprawnych absolwentów szkół wyższych, których z roku na rok przybywa. Przykładowo w roku akademickim 1998/1999 studiowało w Polsce 1 273 955 studentów, w tym 826 niepełnosprawnych, natomiast w roku akademickim 2011/2012 w szkołach wyższych w Polsce kształciło się już 1 764 060 studentów, w tym aż 30 249 studentów niepełnosprawnych.
Zapewnienie pracy niepełnosprawnym absolwentom szkół wyższych jest obecnie narastającym problemem społecznym, ponieważ wsparcie udzielane przez uczelnię na ogół kończy się wraz z zakończeniem edukacji. Nawet jeśli niepełnosprawnemu absolwentowi szkoły wyższej udaje się znaleźć pracę, często jest ona poniżej osiągniętych kwalifikacji, co prowadzi do frustracji wynikającej z niemożności zaspokojenia rozbudzonych aspiracji zawodowych oraz narastającego uczucia zmarnowanego wysiłku, jaki włożył on i jego rodzina w uzyskanie wykształcenia.
Poczucie usamodzielnienia się motywuje i pobudza do podejmowania działań. Niemożność odnalezienia się na rynku pracy zabija natomiast chęć podejmowania dalszej aktywności.
Niedokończona emancypacja – zablokowany dostęp do pracy
Zdaniem dr Ewy Giermanowskiej i dr Marioli Racław obecnie jesteśmy świadkami niedokończonego procesu emancypacji młodych osób niepełnosprawnych, czego ewidentnym dowodem jest rzesza absolwentów wyższych uczelni pozostających bez pracy. „Niedokończenie procesu emancypacji poprzez zablokowanie dostępu do pracy powodować może niepokoje społeczne i frustracje, co stworzy, a nie rozwiąże, kolejne problemy społeczne. W sytuacji poczynionych inwestycji, między innymi w obszarze edukacji i nauki, oznacza to marnotrawienie kapitału społecznego, ludzkiego, ekonomicznego, czego skutkiem jest ponowne wejście wykształconych niepełnosprawnych w pasywne role społeczne. Jednocześnie świadczy to o mocno warunkowym charakterze solidaryzmu społecznego, gdyż społeczeństwo wycofuje się z niego w obliczu konieczności dzielenia się z osobami w trudniejszym położeniu pracą – dobrem rzadkim i pożądanym we współczesnym świecie” – zaznaczają3.
Niezbędna zmiana podejścia pracodawców
Wydaje się, że jednym z warunków koniecznych do osiągnięcia emancypacji przez osoby niepełnosprawne jest zmiana podejścia pracodawców. Optymizmem napawają wnioski z różnego rodzaju badań, z których wynika, że polscy pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne w coraz większym stopniu zdają sobie sprawę, iż osoby z dysfunkcjami mogą być wydajnymi i lojalnymi pracownikami, a zatrudnianie ich może przyczynić się do generowania wielu korzyści społecznych, organizacyjnych czy wizerunkowych dla firmy. Póki jednak mentalność pracodawców się nie zmieni, a rynek pracy nie otworzy się osoby niepełnosprawne, ich pełna emancypacja pozostanie jedynie mrzonką.
Iza Rutkowska
Artykuł opracowano na podstawie publikacji Ewy Giermanowskiej i Marioli Racław pt. „Pomiędzy polityką życia, emancypacją i jej pozorowaniem. Pytania o nowy model polityki społecznej wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych” [w:] Studia Socjologiczne 2/2014.
1 Zgodnie z przyjętą powszechnie definicją słowo „emancypacja” (łac. emancipatio – dosł. wypuszczenie z rąk) oznacza uwolnienie jednostek i grup społecznych od zależności, zdobycie lepszej pozycji w strukturze społecznej oraz wyzwolenie i obdarzenie kogoś pełnią praw. Początkowo, w prawie rzymskim, emancypacja oznaczała wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. Termin ten jest używany coraz częściej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych.
2 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-60/64) w 2015 r.
3 Zjawisko emancypacji osób niepełnosprawnych zostało opisane przez Ewę Giermanowską i Mariolę Racław w publikacji pt. „Pomiędzy polityką życia, emancypacją i jej pozorowaniem. Pytania o nowy model polityki społecznej wobec zatrudnienia osób niepełnosprawnych”, która ukazała się w kwartalniku Studia socjologiczne.
