NIK krytycznie o wykorzystaniu środków PFRON przez powiaty i o braku nadzoru

Samorządy powiatowe przeznaczają na tworzenie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych zaledwie 10–13 % przekazanej im dotacji. Raport Naczelnej Izby Kontroli ocenia, że sposób wydawania środków PFRON-u na szczeblu lokalnym nie zaspokaja potrzeb osób niepełnosprawnych. System finansowania jest za mało elastyczny i nie sprzyja zatrudnianiu. Jedną z przyczyn jest brak centralnie przeprowadzanej analizy skuteczności wykorzystania środków.

Tematem kontroli było wykorzystanie przez samorządy powiatowe środków PFRON, jak również ocena sytemu finansowania i skuteczności nadzoru.
Kontrolą objęto 28 jednostek PFRON, 13 powiatowych centrów pomocy rodzinie lub miejskich ośrodków pomocy społecznej, 8 powiatowych (miejskich) urzędów pracy oraz 6 urzędów miast na prawach powiatu lub starostw powiatowych.

Wydają sami zamiast dać wyspecjalizowanym placówkom

NIK zwrócił uwagę na istotne nieprawidłowości w dysponowaniu środkami na szczeblu lokalnym. Stwierdzono, że wśród badanych prawie połowa starostów i prezydentów miast na prawach powiatu wbrew przepisom przekazała zadania i środki PFRON urzędom starostw (miast), zamiast powiatowym centrom pomocy rodzinie lub powiatowym urzędom pracy, które są do tych zadań przygotowane ustawowo i kompetencyjnie.

NIK stwierdza, że działania takie są nie tylko bezprawne, ale też sprzyjają korupcji w zakresie korzystania przez przedsiębiorców z bezzwrotnej pomocy ze środków publicznych.

Brak analizy i ocen

Wskutek nieprowadzenia systemowej oceny, nie można ustalić, czy i w jakim stopniu przekazane środki są skuteczne, mimo iż w objętych kontrolą powiatach stanowiły one około 85% kwoty przeznaczonej na rehabilitację.
Nie można też ustalić skali zjawiska w całym kraju, ponieważ danych takich nie posiadał ani PFRON, ani Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych.

Spór z Pełnomocnikiem

W sprawie obowiązku prowadzenia oceny skuteczności finansowania zaznaczyła się zasadnicza różnica zdań pomiędzy Naczelną Izbą Kontroli a Pełnomocnikiem Rządu. Według Pełnomocnika, analiza wraz z ewaluacją należy do zadań samorządu, natomiast zdaniem NIK, decydowanie przez radę powiatu, na jakie zadania przeznaczy środki, nie zwalnia PFRON-u i Pełnomocnika ze sprawowania nadzoru, „obejmującego celowość i skuteczność ich wykorzystania”.

Ponad wszystko warsztaty terapii zajęciowej

Głównym beneficjentem środków PFRON na poziomie lokalnym są warsztaty terapii zajęciowej. W latach 2011–2013 WTZ na swoje funkcjonowanie otrzymały prawie połowę środków przekazanych powiatom.
Tymczasem, zdaniem NIK-u, warsztaty terapii zajęciowej charakteryzują się niewielką skutecznością rehabilitacji, mierzonej przechodzeniem uczestników do pracy lub nauki. W badanym okresie odsetek uczestników WTZ-ów, którzy podjęli pracę, w powiatach objętych kontrolą kształtował się na poziomie 1–2%, natomiast udział osób uczestniczących w zajęciach dłużej niż 9 lat zwiększył się z 23% do 33%.
Przyczyną długotrwałego korzystania z WTZ-ów przez grupę osób najdłużej rehabilitowanych jest zdaniem NIK-u brak możliwości umieszczenia ich w innych placówkach dla podtrzymywania lub rozwijania nabytych umiejętności.

Środki własne też na WTZ-y

Środki przekazywane na rehabilitację osób niepełnosprawnych przez samorządy powiatowe z dochodów własnych stanowiły średnio niewiele ponad 6% sum otrzymanych z PFRON. I tu znowu zdecydowaną większość tych środków (94%) przekazano na finansowanie warsztatów terapii zajęciowej.

Wobec dominacji pomocy dla WTZ-ów względnie niski był udział wydatków na tworzenie rzeczywistych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Samorządy powiatowe przeznaczyły na ten cel zaledwie 10–13 % przekazanej im kwoty.

Rehabilitacja lecznicza wspomagana środkami przeznaczonymi na rehabilitację zawodową i społeczną

Znaczącą część wydatków samorządów powiatowych stanowiły świadczenia, które można zaliczyć do rehabilitacji leczniczej, co do zasady finansowanej przez inne instytucje. Ograniczało to możliwość finansowania przez powiaty rehabilitacji zawodowej i społecznej.

W latach 2011–2013, na dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze dla osób indywidualnych, samorządy powiatowe przeznaczyły średni 17,5% środków przekazanych im na inne cele i stanowiły prawie 1/5 środków przeznaczonych przez NFZ na zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny, środki pomocnicze i lecznicze środki techniczne. Ze środków PFRON dofinansowano m.in. zakup aparatów słuchowych, wózków inwalidzkich i protez kończyn.

Uwagi końcowe

W uwagach wnioskach końcowych NIK wskazuje m.in., że Pełnomocnik Rządu powinien podjąć działania, w celu zmiany istniejącej struktury wydatków, na rzecz zwiększenia finansowania ze środków PFRON wydatków na rehabilitację zawodową. W tym kontekście podaje w wątpliwość sens istnienia WTZ-ów w aktualnym kształcie, ponieważ „w małym stopniu spełniają faktycznie funkcję aktywizującą, co jest ustawowym celem ich działania.”
Wskazuje też na niezbędność prowadzenia w tej materii działań analitycznych i ocennych przez Prezesa Zarządu PFRON-u i Biuro Pełnomocnika.

Ze spraw szczegółowych, chociaż ważnych raport mówi o potrzebie możliwie szybkiego wdrożenie projektowanego systemu informatycznego, który przez identyfikowanie według numeru PESEL beneficjentów środków PFRON-u, umożliwiłby skuteczny monitoring wydatkowania środków publicznych.
Jerzy Jarski

Raport NIK: Wykorzystanie przez samorządy powiatowe środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych