Organizacji pozarządowych obraz własny

Akceptacja demokracji jako zasady politycznej nie ma istotnego znaczenia dla udziału Polaków w życiu obywatelskim. Aktywność obywatelską wyraźniej podnosi zaufanie do ludzi, jednak wg badań (J. Czapliński, T. Panek) wskaźniki uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim w Polsce są niestety niskie. Polska nie spełnia ani jednego kryterium społeczeństwa obywatelskiego. Pod względem ogólnego zaufania zajmujemy jedno z ostatnich miejsc wśród krajów objętych badaniem European Social Survey (ESS) w 2010 r.

Prawdziwy renesans organizacji pozarządowych w Polsce rozpoczął się jeszcze przed 1989 rokiem i był efektem erozji i rozpadu systemu komunistycznego i socjalistycznego państwa opiekuńczego. Prawna definicja organizacji pozarządowej pojawiła się wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z art. 3 ust. 2 tej ustawy organizacjami pozarządowymi są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym fundacje i stowarzyszenia. W Polsce według stanu na dzień 31 grudnia 2009 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było:

Tak zdefiniowany trzeci sektor liczy 136 829 zarejestrowanych podmiotów. Dane zgromadzone w systemie REGON wskazują, że organizacje pozarządowe najczęściej przybierały formę prawną stowarzyszeń, fundacji, jednostek kościołów i związków wyznaniowych oraz związków zawodowych, natomiast najmniej liczną grupę zarejestrowanych podmiotów stanowiły partie polityczne oraz organizacje pracodawców. Ogółem na koniec 2009 r. w Krajowym Rejestrze Sądowym zarejestrowanych było 81 619 podmiotów zaliczanych do sektora pozarządowego. Wśród nich dominowały podmioty posiadające formę prawną stowarzyszeń, fundacji, związków zawodowych oraz stowarzyszeń kultury fizycznej i związków sportowych. Wg danych Głównego Urzędu Statystycznego w latach 1997-2012 liczba działających organizacji pozarządowych zwiększyła się 3-krotnie, w tym samym stopniu wzrosła także suma przychodów, którymi dysponują te podmioty. Zwiększyła się również, o ponad połowę, liczba pracowników etatowych. W latach 2005-2012 liczba członków organizacji pozarządowych zmniejszyła się o jedną czwartą.

Źródło: Dane MRPiPS.

Źródło: Dane GUS.

Wg danych GUS w 2012 r. ponad 90% organizacji trzeciego sektora wypracowywało samodzielnie bądź otrzymywało środki finansowe. W zdecydowanej większości przypadków nie były to duże kwoty. Roczne przychody nieprzekraczające 10 tys. zł wykazało 41% badanych organizacji. Budżety w kwotach powyżej 10 tys. zł a nieprzekraczające 100 tys. zł posiadało 37% podmiotów, zaś w przedziale powyżej 100 tys. zł, ale nie więcej niż 1 mln zł – 18% jednostek. Natomiast najmniej liczną grupę (5%) stanowiły podmioty o przychodach powyżej 1 mln zł. Dalsza analiza struktury przychodów sektora organizacji pozarządowych wskazuje, że przeważały (41%) środki publiczne o charakterze nierynkowym (głównie fundusze przekazane ze źródeł administracji krajowej – 29% oraz publicznych źródeł zagranicznych – 12%). Nieco mniejszą część (40%) stanowiły przychody o charakterze rynkowym (tj. z działalności gospodarczej – 18%, odpłatnej działalności statutowej – 17%, zleceń przekazanych na podstawie ustawy o zamówieniach publicznych – 4%, odsetek i dywidend – 1%). Pozostała część zgromadzonych środków (19%) pochodziła ze źródeł, których nie da się przyporządkować do dwóch wcześniej wymienionych grup, głównie z darowizn od osób oraz instytucji prywatnych (8%), składek członkowskich (7%) oraz zbiórek publicznych (1%).

Źródło: Dane PFRON

Przypomnijmy, że idea procesu demokratycznego zakłada istnienie podwójnego fundamentu, na który składa się: odpowiedzialność jednostki oraz niezależność społeczeństwa obywatelskiego, a zatem demokracja wymaga nie tylko ograniczenia władzy państwa, ale także istotnego rozwinięcia zmysłu odpowiedzialności osobistej. Organizacje pozarządowe są „owocem” społeczeństwa obywatelskiego. Idea społeczeństwa obywatelskiego posiada w tym sensie swoje korzenie w filozofii antycznej. Uważany za ojca idei Arystoteles mówił o politycznej wspólnocie tworzonej przez istoty społeczne. Cyceron mówił o społeczeństwie politycznym, podkreślając udział jednostki w życiu wspólnoty, traktując państwo jako rodzaj wspólnoty doskonałej obywateli z równym głosem. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego rozwinęła się z przedstawionego przez J. J. Rousseau pojęcia samostanowienia. Początkowo samostanowienie rozumiano jako ograniczenie suwerenności władztwa państwowego i rozszerzenie suwerenności władztwa publicznego. W tym przypadku w miejsce „umowy o władzę” pojawia się umowa społeczna. Władza traci swój charakter przemocy: z auctoritas (autorytet) władzy państwowej zostaną usunięte pozostałości violentia (przemoc). Zgodnie z tym pojęciem, o wszystkim decyduje wola ludu, który jednoczy i godzi każdego i wszystkich w sytuacji, kiedy każdy o wszystkich i wszyscy o każdym postanawiają to samo. Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samorealizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych. Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija w społeczeństwach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego rodzaju inicjatyw, nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. Odwrotnie jest, gdy państwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności. Koniec XVIII wieku przyniósł nowożytną próbę instytucjonalizacji idei społeczeństwa obywatelskiego. W następstwie rewolucji w kilku państwach uchwalono pierwsze konstytucje. W Polsce Konstytucja 3 maja (regulująca ustrój prawny Rzeczpospolitej Obojga Narodów), uchwalona została 3 maja 1791 r., była pierwszą w Europie i drugą na świecie. W Stanach Zjednoczonych pojawiła się Deklaracja Niepodległości, a we Francji Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.

Uczestnicy dyskusji nad istotą i kształtem ustrojowym oraz praktycznym wyrazem społeczeństwa obywatelskiego podkreślają względne nasycenie teoretyczną wiedzą na temat uwarunkowań budowy tak zorganizowanej struktury państwa, jego poszczególnych elementów, a także funkcjonalnych zależności między nimi. Istnieje przekonanie, że ten zasób wiedzy na temat społeczeństwa obywatelskiego jest wystarczający i wymaga uruchomienia właściwych działań praktycznych, zmierzających do nadania rozwiązaniom modelowym konkretnego kształtu.

Szkodzą perspektywie budowy społeczeństwa obywatelskiego pewne stereotypy i uprzedzenia, wynikające z jednostronnego spojrzenia na problematykę funkcjonowania struktur państwa. Stereotyp biurokratyzmu i rozumu urzędniczego skłania liderów obywatelskich inicjatyw, w tym organizacji pozarządowych, do nieufności wobec administracji publicznej, szczególnie w odniesieniu do funkcjonowania finansów publicznych, przede wszystkim na okoliczność realizacji zadań publicznych, z udziałem trzeciego sektora. Na potwierdzenie takiej sytuacji można znaleźć szereg przykładów ilustrowanych także wynikami licznych badań, realizowanych przede wszystkim przez instytucje trzeciego sektora. Ten stereotyp wywodzi się, między innymi, z wąskiego, sektorowego spojrzenia na instytucję zadań publicznych, często selektywnie, w tym także mało krytycznie, odnoszącego się do rzeczywistego, stosunkowo skromnego potencjału organizacji pozarządowych w zakresie ich zdolności do realizacji zadań publicznych. Z drugiej strony, skłonność instytucji publicznych – odpowiedzialnych za zadania publiczne i będących w związku z tym dysponentem środków publicznych – do stosowania prawa wyłączności w zakresie bezpośredniej realizacji tych zadań, to wyraz błędnego pojmowania funkcji nowoczesnego zarządzania sferą publiczną, zarówno w wymiarze partnerstwa publiczno-społecznego, jak i partnerstwa publiczno-prywatnego.

Organy administracji publicznej prowadzą działalność w sferze zadań publicznych we współpracy z organizacjami pozarządowymi prowadzącymi działalność pożytku publicznego w zakresie odpowiadającym zadaniom tych organów.

W Polsce jest niski stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, dlatego warto przyjrzeć się obrazowi organizacji pozarządowych oraz standardom, jakie powinny obowiązywać przy współpracy z tymi podmiotami. Państwo obywatelskie to również odpowiedzialność, jaką my wszyscy ponosimy na rzecz naszej wspólnej demokracji.

Iwona Drozd