Niemiecki system rehabilitacji zawodowej jest zdecentralizowany, a oferowane usługi wsparcia są bardzo różnorodne. Istnieje tam instytucja „osobistego budżetu” – osoba z niepełnosprawnością może otrzymać kwotę pieniężną lub voucher i samodzielnie zadecydować, na jakie usługi z zakresu rehabilitacji przeznaczy tę sumę.
W Niemczech, podobnie jak w Polsce i we Francji, obowiązuje system kwotowy. Zgodnie z nim każdy niemiecki pracodawca, u którego pracuje ponad 20 osób, musi zatrudniać co najmniej 5% pracowników ze znaczną niepełnosprawnością. Jeśli firma postępuje wbrew tym zasadom, jest zobowiązana co miesiąc uiścić opłatę naliczaną od każdego miejsca pracy, które powinno być zajmowane przez osobę z niepełnosprawnością. Obecnie są to kwoty rzędu 105–260 euro w zależności od wielkości przedsiębiorstwa i liczby dostępnych miejsc pracy.
Tak uzyskane środki przeznacza się na finansowanie świadczeń aktywizujących i przystosowanie miejsc pracy. W systemie nie istnieje jeden fundusz, z którego finansowane byłyby powyższe zadania. Funduszy i instytucji zajmujących się rehabilitacją medyczną, zawodową i społeczną jest wiele.
Do obowiązków niemieckich pracodawców, którzy zatrudniają co najmniej pięć osób z niepełnosprawnością, należy stworzenie stanowiska rzecznika pracowników niepełnosprawnych.
O niepełnosprawności orzekają lekarze
Zagadnienia związane z niepełnosprawnością reguluje Kodeks społeczny, którego IX księga stanowi odrębną ustawę o rehabilitacji i udziale w życiu społecznym osób niepełnosprawnych. Reforma polityki wobec tych osób nastąpiła w Niemczech na przełomie stuleci. W II poł. lat 90. zredukowano subsydia płacowe, natomiast po 2002 r. wprowadzono nowe regulacje, mające przeciwdziałać bezrobociu wśród osób z niepełnosprawnością (prawo do asystenta w pracy, dostosowanie miejsc pracy, szkolenia, zatrudnienie w zmniejszonym wymiarze godzin).
Orzekaniem o niepełnosprawności zajmuje się w Niemczech personel medyczny, który dokonuje szczegółowej analizy stanu zdrowia. Następnie lekarz prowadzący sporządza raport, który zawiera zalecenia do kolejnych badań, a także ocenę zdolności danej osoby z niepełnosprawnością do zatrudnienia. W trakcie orzekania określa się, czy zdolność do pracy w przyszłości prawdopodobnie zostanie zachowana lub czy może zostać odzyskana albo ulec poprawie.
Stopnie niepełnosprawności
Niepełnosprawność określa się w skali od 20 do 100 punktów, przy czym wynik powyżej 50 punktów oznacza niepełnosprawność znaczną. W indywidualnych przypadkach do stopnia znacznego można też zaliczyć osoby o 30–50-procentowym stopniu niepełnosprawności, które nie są w stanie znaleźć zatrudnienia na otwartym rynku pracy.
Pracownicy ze znaczną niepełnosprawnością objęci są szczególną ochroną przed zwolnieniem. Planując redukcję zatrudnienia, pracodawca jest zobowiązany do zaoferowania osobie niepełnosprawnej innego stanowiska pracy, najlepiej o zbliżonym charakterze.
Jeśli pracodawca chce zwolnić osobę z niepełnosprawnością, musi skonsultować ten zamiar z Urzędem ds. Integracji. Urząd ocenia możliwość kontynuowania pracy, uwzględniając interesy obu stron.
Najpierw rehabilitacja, potem renta
Bardzo ważną zasadą niemieckiego systemu jest pierwszeństwo działań aktywizujących przed działaniami pasywnymi oraz położenie nacisku na rehabilitację, nie na świadczenia rentowe. Na możliwie wczesnym etapie stosowana jest więc rehabilitacja, a dopiero gdy nie przyniesie ona oczekiwanych skutków, osoba z niepełnosprawnością otrzymuje rentę.
Działania na rzecz osób z niepełnosprawnością sprawują instytucje na poziomie władz federalnych, landowych i gminnych. Na najwyższym szczeblu istnieją: wspominany już Urząd ds. Integracji, odpowiedzialny za zatrudnienie, udzielanie świadczeń osobom ze znacznym stopniem niepełnosprawności, szczególną ochronę przed zwolnieniem, oraz Federalna Agencja Zatrudnienia zajmująca się doradztwem zawodowym i nadzorem nad wywiązywaniem się pracodawców z obowiązku zatrudniania wymaganej liczby osób z niepełnosprawnością. Na szczeblu lokalnym działają ośrodki kształcenia zawodowego i inne instytucje.
Źródło: Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany, red. G. Uścińska i A. Wilmowska-Pietruszyńska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2014
Różne formy wsparcia
W niemieckim systemie istnieje wiele form rehabilitacji dostosowanych do potrzeb różnych grup osób z niepełnosprawnościami. Usługi rehabilitacji zawodowej udzielane są przez okres niezbędny do osiągnięcia celu rehabilitacji, czyli usamodzielnienia się danej osoby jako pracownika. Świadczenia pieniężne zasadniczo udzielane są przez 2 lata, okres ten można jednak w indywidualnych przypadkach wydłużyć.
Do form wsparcia należy m.in. zatrudnienie wspomagane obejmujące indywidualne szkolenie zawodowe i wsparcie zatrudnienia. Szkolenie prowadzone jest na otwartym rynku pracy, a każda osoba szkolona jest przez trenera (mentora). Etap ten może trwać do 2 lat. Następnie osoba z niepełnosprawnością otrzymuje wsparcie w znalezieniu stabilnego zatrudnienia. Tu nie obowiązuje czasowy limit pomocy.
Istnieją także centra rehabilitacji zawodowej, gdzie osoby z niepełnosprawnością (młodzież oraz dorośli) poddawane są kompleksowej rehabilitacji – medycznej, psychologicznej, zawodowej i społecznej. Efektywność centrów jest wysoka – 70% uczestników programu najpóźniej po roku znajduje zatrudnienie.
ZPCh, a może osobisty budżet?
Częścią niemieckiego systemu są zakłady pracy chronionej zwane warsztatami dla
osób niepełnosprawnych. Dostępne są głównie dla osób posiadających największy stopień niepełnosprawności, dlatego tylko niewielka liczba pracowników znajduje zatrudnienie na otwartym rynku. Osoby zatrudnione w warsztatach mają status podobny do statusu pracownika – są ubezpieczone, a po 20 latach otrzymują prawo do emerytury.
Zakłady te funkcjonują w wielu branżach zarówno w sektorze produkcji, jak i usług. O przyjęciu do ZPCh decyduje Federalne Stowarzyszenie Zakładów Pracy Chronionej wspólnie z właściwą instytucją ubezpieczeniową i Federalną Agencją Zatrudnienia.
Procedura kwalifikacyjna trwa od 4 tygodni do 3 miesięcy. Jeśli zostanie wydana decyzja odmowna, rozważane jest zaoferowanie innego rodzaju wsparcia (np. centra opieki dziennej dla osób ze znaczną i wielowymiarową niepełnosprawnością). Jeżeli natomiast dana osoba zostanie przyjęta, rozpoczyna szkolenie zawodowe. Dzieli się ono na kurs podstawowy i zaawansowany, z których każdy trwa rok. Kursant zdobywa umiejętności zawodowe, a dodatkowo uczy się samoakceptacji, zachowań społecznych, odpowiedniej postawy w miejscu pracy, podstawowych czynności życia codziennego.
Kolejnym etapem jest zatrudnienie w zakładzie chronionym, przy czym część pracowników ma też szansę przejścia na otwarty rynek pracy. Zakłady chronione świadczą szerokie usługi rehabilitacyjne, oferta ta jest dopasowywana do danej osoby z niepełnosprawnością na podstawie specjalnie sporządzonego, indywidualnego planu wsparcia.
Tego rodzaju zakład otrzymuje dofinansowanie do pensji pracownika w kwocie 26 euro miesięcznie na każdą osobę z niepełnosprawnością, której wynagrodzenie nie przekracza 325 euro.
Od 2001 r. w Niemczech istnieje także „osobisty budżet”. Ta forma wsparcia pozwala osobie z niepełnosprawnością na wybór określonej kwoty pieniężnej lub vouchera zamiast usług i pomocy rzeczowej. Beneficjent sam pokrywa koszty rehabilitacji, przy czym rodzaje możliwych wydatków są szczegółowo opisane w umowie. Wyniki wstępnych badań pokazały, że „osobisty budżet” faktycznie wspiera niezależność i samodzielność osób z niepełnosprawnością.
Wsparcie dla pracodawców
W systemie przewidziane są również środki finansowe dla pracodawców. Przeznaczane są one na dotacje do prowadzenia szkoleń, subsydiowanie płac (do 70% kosztów wynagrodzenia przez okres 12–24 miesięcy), częściowy lub pełny zwrot kosztów zatrudnienia na okres próbny, programy służące zwiększeniu dostępności miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością. Wsparcie to udzielane jest przez Urząd ds. Integracji.
Marta Grzymkowska
Czytaj też: Rehabilitacja zawodowa we Francji – indywidualne podejście do osób z niepełnosprawnością
Źródła:
Garbat Marcin, Zatrudnianie i rehabilitacja zawodowa osób z niepełnosprawnością w Europie, Zielona Góra 2012.
Najmiec Andrzej, Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w państwach Unii Europejskiej, Warszawa 2007.
Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany, red. G. Uścińska i A. Wilmowska-Pietruszyńska, Warszawa 2014.
