Rehabilitacja zawodowa we Francji – indywidualne podejście do osób z niepełnosprawnością

We Francji, podobnie jak w Polsce, głównym narzędziem służącym do aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością jest 6-procentowy system kwotowy. Po reformie z lat 2005–2006 najważniejszym podmiotem systemu faktycznie stała się osoba z niepełnosprawnością, a zadaniem publicznych instytucji jest wielokierunkowe wsparcie w zaplanowaniu kariery i znalezieniu zatrudnienia.

Niniejszym artykułem rozpoczynamy cykl tekstów poświęconych systemom rehabilitacji zawodowej w różnych krajach Unii Europejskiej.

Zgodnie z francuskim prawem instytucje publiczne oraz firmy, w których pracuje ponad 20 osób, muszą zatrudniać co najmniej 6% pracowników z niepełnosprawnością. Jeśli tego nie robią, są zobowiązane do wnoszenia opłat na Fundusz Zawodowej Integracji Osób Niepełnosprawnych i, istniejący od 2006 r., Fundusz Integracji Zawodowej Osób Niepełnosprawnych w Sektorze Publicznym. Fundusze te są odpowiednikiem polskiego Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Zmiana w myśleniu

We Francji koncepcja integracji osób z niepełnosprawnością i idąca za tym potrzeba zmian w społeczeństwie zostały wyartykułowane w ustawie z 1957 r. Właśnie wtedy pojawiło się we francuskim ustawodawstwie pojęcie pracownika niepełnosprawnego, wspomniany akt prawny przewidywał też tworzenie zakładów pracy chronionej. W przełomowym roku 1975 w miejsce pomocy społeczeństwa ustawodawca wprowadził pojęcie solidarności społeczeństwa, a wsparcie osób z niepełnosprawnością zostało uznane za obowiązek państwa.

Z kolei ustawa z 1987 r. wprowadziła obowiązek zatrudnienia osób z niepełnosprawnością na poziomie 6% oraz powołała specjalny fundusz ds. włączenia społecznego osób niepełnosprawnych. Poważna reforma systemu została przeprowadzona w latach 2005–2006. Ustawa o równości praw i szans oraz o uczestnictwie i obywatelstwie osób niepełnosprawnych wprowadziła nową perspektywę patrzenia na kwestie rehabilitacji zawodowej. Głównym podmiotem systemu stała się osoba z niepełnosprawnością i to do niej należy dostosować zewnętrzne środowisko tak, by osoba ta mogła jak najpełniej uczestniczyć w życiu społecznym i zawodowym.

Ustawa ta przeorganizowała istniejące placówki i instytucje pomocy osobom z niepełnosprawnością i zmieniła zasady ich finansowania. Zakłady aktywizacji zawodowej, poprzednio stanowiące część programu pracy chronionej, stały się zakładami pracy chronionej funkcjonującymi pod względem biznesowym na równi z innymi firmami. Chroniony rynek pracy został poddany gruntownej reformie.

Źródło: Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany, red. G. Uścińska i A. Wilmowska-Pietruszyńska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2014

Orzekanie o niepełnosprawności

We Francji stopień niepełnosprawności oraz niezdolności do pracy orzeka się w procentach. Całkowita niezdolność do pracy orzekana jest wtedy, gdy jej stopień utraty zdolności wynosi co najmniej 80%. Utrata zdolności w przedziale 50–80% oznacza częściową niezdolność do pracy. W przypadku niepełnosprawności obowiązują następujące stopnie: niepełnosprawność lekka (kategoria A, utrata sprawności na poziomie 1–15%), umiarkowana (kategoria B, 20–45%), znaczna (kategoria C, 50–75%). Obecnie wśród osób w wieku 15-64 lat 6% ma administracyjnie orzeczoną niepełnosprawność.

Każda osoba, której możliwości pozyskania i utrzymania zatrudnienia są ograniczone w wyniku obniżonych funkcji fizycznych, sensorycznych i psychicznych, jest uprawniona do otrzymania statusu zarejestrowanego pracownika niepełnosprawnego, co umożliwia dostęp do szeregu szkoleń i działań aktywizacyjnych.

Aby dana osoba mogła być uznana za pracownika niepełnosprawnego, musi poddać się ocenie Komisji praw i samodzielności osób niepełnosprawnych (CDAHP). Zadaniem tego organu jest ocena potrzeb osób z niepełnosprawnością w zakresie zatrudnienia, kształcenia oraz pomocy społecznej i finansowej. Instytucja ta składa się z dwóch podkomisji – jedna z nich orzeka o statusie pracowników niepełnosprawnych, stopniu niepełnosprawności i utraty zdolności do pracy. Druga podkomisja orzeka o sprawach przewodników osób z niepełnosprawnością w zakresie szkoleń, pracy chronionej lub otwartego rynku pracy.

Obie podkomisje składają się z przewodniczącego, doradcy zawodowego, lekarza medycyny pracy, przedstawicieli pracowników (w tym z niepełnosprawnością), pracodawców i Krajowego Urzędu Weteranów. Członkowie komisji pełnią swoje funkcje społecznie. Do kompetencji CDAHP należy wydawanie karty osoby niepełnosprawnej oraz przyznawanie zasiłków i świadczeń kompensacyjnych. Komisja ma za zadanie wypracować dla każdej osoby indywidualny „projekt na życie”. Taki projekt zawiera ogólne kierunki w zakresie rehabilitacji medycznej, społecznej i zawodowej, określa też możliwe warunki zatrudnienia. Na podstawie projektu zespół proponuje plan kompensacji niepełnosprawności, a dany człowiek kierowany jest na szkolenie albo do zatrudnienia na rynku chronionym lub otwartym.

Rehabilitacja zawodowa

Podstawowe instytucje, które umożliwiają rehabilitację zawodową, przekwalifikowanie, powrót na otwarty rynek lub uzyskanie pracy w zakładzie chronionym, to centra rehabilitacji zawodowej (CRP) i centra wstępnego ukierunkowania (CPO).

Pierwsze z wymienionych instytucji to specjalistyczne ośrodki szkoleniowe przeznaczone dla osób, które na skutek wypadku lub chorób nie mogą powrócić do swojego miejsca pracy. Finansowane są z ubezpieczenia zdrowotnego i budżetu państwa. W CRP pracownicy uzyskują nowe kwalifikacje potwierdzone dyplomem wydawanym przez państwo, a jednocześnie uczestniczą w rehabilitacji medycznej, psychologicznej i społecznej. Centra oferują ok. 200 różnych szkoleń w 24 sektorach aktywności zawodowej – od przyuczenia do pracy przy utrzymaniu zieleni miejskiej po kursy tworzenia stron internetowych. Proces rehabilitacji w CRP trwa najczęściej ponad rok, a jego uczestnicy otrzymują wynagrodzenie kalkulowane na podstawie poprzedniej pensji i konkretnej sytuacji danej osoby.

Z kolei celem działania centrów wstępnego ukierunkowania (CPO) jest dostosowanie wyboru przyszłej kariery zawodowej danej osoby do jej możliwości psychofizycznych. Pobyt w CPO składa się z fazy planowania projektu (ocena możliwości fizycznych, wykształcenia, doświadczenia, badania psychologiczne), fazy pogłębionego projektu (wybór scenariusza kariery zawodowej, uzupełnienie wiedzy, przygotowanie CV) oraz stażu w przedsiębiorstwie (8–12 tygodni). W trakcie trwania wszystkich etapów osoba z niepełnosprawnością wspierana jest przez trenera, a po zakończeniu stażu kierowana jest do CAP emploi – sieci placówek, które zajmują się rekrutacją osób z niepełnosprawnością do pracy w sektorze zarówno prywatnym, jak publicznym.

Zatrudnienie na otwartym rynku

Zgodnie z obowiązującym obecnie prawem, francuskie urzędy oraz przedsiębiorców zatrudniających powyżej 20 pracowników obowiązuje 6-procentowy wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Wymóg ten można zrealizować na jeden z dwóch sposobów. Pierwszym z nich jest zatrudnienie pracowników z niepełnosprawnością na umowę o pracę, drugim – zlecenie podwykonawstwa pracownikom z sektora pracy chronionej. Jeśli dana firma/instytucja tego wymogu nie realizuje, musi uiścić opłatę na jeden z państwowych funduszy (jeden przeznaczony jest dla sektora prywatnego, drugi – dla publicznego). Zgodnie z przepisami, które weszły w życie w 2006 r., roczne składki płacone na fundusze mogą wynosić minimalnie 400-, a maksymalnie 600-krotność godziny pracy przy płacy minimalnej za każdego pracownika z niepełnosprawnością „brakującego do poziomu 6%”. Po trzech latach, jeśli wymagany wskaźnik zatrudnienia nie zostanie osiągnięty, wysokość opłaty wzrasta do 1500-krotności godziny pracy.

Pracodawcy mogą otrzymać z funduszy subwencję na przystosowanie stanowisk pracy. Aby pracodawca uzyskał dofinansowanie do pensji osoby z niepełnosprawnością, pracownik ten musi mieć orzeczoną „uciążliwą” (trudną dla pracodawcy) niepełnosprawność. Uciążliwość określa się w miejscu pracy, a zajmuje się tym Departamentalna dyrekcja pracy, zatrudnienia i szkolenia zawodowego. Roczna wysokość wsparcia dla pracodawcy w przypadku zatrudnienia osoby z „uciążliwą” niepełnosprawnością wynosi ok. 3700 – 7500 euro.

Chroniony rynek pracy

Zgodnie z reformą z 2006 r., chroniony rynek pracy we Francji podzielony jest na trzy segmenty. Pierwszy segment stanowią chronione miejsca pracy w sektorze publicznym. Do drugiego segmentu zaliczane są zakłady przystosowane do specjalnych potrzeb osób z niepełnosprawnością. Trzeci segment to centra wsparcia przez pracę.

Przedsiębiorstwa przystosowane do specjalnych potrzeb osób z niepełnosprawnością funkcjonują jak pozostałe firmy, przy czym 80% załogi stanowią w nich pracownicy ze zdolnością do pracy poniżej 50%. Przedsiębiorstwo prowadzi normalną działalność gospodarczą i konkuruje z firmami z otwartego rynku pracy. Kontrolowane jest m.in. przez pracowników socjalnych, którzy sprawdzają warunki pracy osób z niepełnosprawnością. Przedsiębiorstwo otrzymuje subwencję w wysokości 5 tys. euro na pracownika, zarobki w takim zakładzie pracy muszą wynosić 90-130% płacy minimalnej.

Do zatrudnienia w centrach wsparcia przez pracę kierowane są osoby o zdolności do pracy poniżej 33%. Są to osoby, które trwale lub czasowo nie mogą pracować na otwartym rynku pracy. W porównaniu z przedsiębiorstwami przystosowanymi, centra są bardziej nastawione na rehabilitację medyczno-socjalną. Pracownicy nie mają umowy o pracę i nie mogą zostać zwolnieni. Podpisują natomiast umowę wsparcia, odnawianą co roku. Pensje pracowników wahają się w przedziale 55-110% najniższego wynagrodzenia. Ich finansowanie odbywa się ze środków publicznych.

Samozatrudnienie z pomocą państwa

Poza możliwością pracy w firmach otwartego i chronionego rynku pracy, istnieje też wsparcie samozatrudnienia osób z niepełnosprawnością. Wsparcia udzielają doradcy z Krajowego Centrum Pracy, którzy pomagają stworzyć biznesplan i złożyć wniosek o dofinansowanie. Centrum oferuje też warsztaty z rachunkowości i zarządzania przedsiębiorstwem.

Mimo że podział rynku pracy osób z niepełnosprawnością jest wyraźny, nie oznacza to, że nie ma realnych możliwości przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi sektorami.

Marta Grzymkowska

Źródła:
Garbat Marcin, Zatrudnianie i rehabilitacja zawodowa osób z niepełnosprawnością w Europie, Zielona Góra 2012.
Niepełnosprawność a zatrudnienie – model francuski (materiały FEGAPEI), 2008.
Rehabilitacja zawodowa – stan aktualny i proponowane zmiany, red. G. Uścińska i A. Wilmowska-Pietruszyńska, Warszawa 2014.