Organizacje strażnicze, nazywane także organizacjami typu watchdog, stawiają sobie za cel obywatelską kontrolę władz publicznych lub – rzadziej – sektora biznesowego. Z założenia nie tylko monitorują sposób wydawania pieniędzy, procesy legislacyjne, rzetelność, uczciwość i sprawność władz, ale także dążą do zmiany sytuacji na lepsze.
Watchdog to określenie pochodzące z języka angielskiego, w dosłownym tłumaczeniu oznacza psa wartowniczego lub stróżującego. W informatyce terminem tym nazywa się oprogramowanie wykrywające błędne działanie systemu i naprawiające je (lub zapobiegające większym błędom) bez udziału człowieka. Organizacje typu watchdog w zasadzie działają podobnie. Kontrolują funkcjonowanie państwa w różnych obszarach (np. przestrzegania praw człowieka, wydatków publicznych, ochrony środowiska, pomocy społecznej, edukacji, służby zdrowia itd.), a gdy wykryją nieprawidłowości, dążą do ich naprawienia.
Społeczny charakter kontroli
W systemach demokratycznych istnieje kilka organów kontroli, których funkcjonowanie zapisane jest w Konstytucji oraz różnych ustawach. W Polsce naczelnym organem tego typu jest Najwyższa Izba Kontroli, do innych zalicza się Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Prokuraturę Generalną i Państwową Inspekcję Pracy. Nadzór nad finansami samorządów sprawują regionalne izby obrachunkowe. Dodatkowo poszczególne rodzaje władz – ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza – kontrolują się nawzajem.
Organizacje watchdogowe nie są natomiast organami administracji państwowej czy samorządowej i z założenia są całkowicie niezależne od podmiotów, które kontrolują. Powstają jako oddolne stowarzyszenia lub fundacje i są bytem charakterystycznym dla rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego – aktywnego, odpowiedzialnego, zdolnego do samoorganizacji. Prężne i profesjonalne organizacje strażnicze stanowią istotny element ustroju demokratycznego.
Ich funkcjonowanie często opiera się na społecznej pracy członków, czasem zewnętrznym wsparciu finansowym. Organizacje strażnicze nie powinny jednak korzystać z funduszy podmiotów, które kontrolują (np. lokalny watchdog kontrolujący działalność wójta gminy nie powinien otrzymywać dotacji z gminnego urzędu).
W Polsce początki działalności strażniczej sięgają końcówki lat 80. Właśnie wtedy na bazie Komitetu Helsińskiego powstała Helsińska Fundacja Praw Człowieka, w tamtym czasie zaczął też działać ruch ekologiczny. Z kolei w latach 90. organizacje społeczne szeroko zainteresowały się problemem korupcji.
Polski ruch strażniczy wspierany jest przez Stowarzyszenie Sieć Obywatelska – Watchdog Polska. Stowarzyszenie to organizuje kursy i szkolenia dla strażników oraz przygotowuje publikacje na temat działalności watchdogowej.
Monitoring to nie wszystko
Podstawowym zadaniem organizacji strażniczych jest monitoring, czyli obserwowanie działań instytucji i osób publicznych, co ma doprowadzić do zwiększenia przejrzystości i praworządności życia publicznego, a w efekcie – do poprawienia funkcjonowania państwa w najróżniejszych obszarach. Monitoring ten powinien być prowadzony w sposób zaplanowany i systematyczny.
Co niezwykle ważne, intencją organizacji strażniczych jest nie tyle samo zbadanie funkcjonowania jakiegoś wycinka rzeczywistości, co nastawienie na zmianę. Może to być zarówno zmiana procedur, doprowadzenie do przestrzegania przepisów, jak również zmiana źle funkcjonującego prawa.
W celu wprowadzenia pozytywnych zmian w danym obszarze działalności państwa, organizacje prowadzą działania rzecznicze, zwykle na kilka różnych sposobów. Należy do nich np. udział w posiedzeniach komisji sejmowych i senackich, dyskusjach i debatach, opiniowanie projektów ustaw i rozporządzeń, publikowanie własnych wniosków, rekomendacji i projektów. Słowem – pełnienie roli społecznych ekspertów w dziedzinie swojej działalności.
Inne sposoby prowadzenia działań rzeczniczych to interweniowanie i alarmowanie, wywieranie presji w celu ustanowienia jakiegoś prawa czy podjęcia działań lub też zahamowania decyzji szkodliwej z punktu widzenia obywateli.
Organizacje watchdogowe często współpracują z mediami, które pomagają nagłośnić dany problem, skuteczniej zwrócić na niego uwagę i zdobyć społeczne poparcie.
Karta zasad
Organizacje strażnicze powinny być szczególnie wyczulone na przejrzystość własnych działań. Skoro bowiem biorą na siebie zadania kontroli organów państwa i wykrywania nieprawidłowości, same muszą postępować w pełni etycznie.
Reguły, których powinny przestrzegać organizacje prowadzące działalność strażniczą, zawiera Karta zasad organizacji monitorujących działalność administracji publicznej opublikowana przez Stowarzyszenie Sieć Obywatelska.
Według tego dokumentu podstawowymi zasadami obowiązującymi organizacje strażnicze są: obiektywność (monitoring jest metodą dochodzenia do rzetelnej i obiektywnej wiedzy na temat zasad i efektów działania administracji publicznej i nie może być traktowany instrumentalnie, jako sposób udowadniania z góry założonej tezy); działalność dla dobra wspólnego (monitoring jest elementem wpływania na poprawę funkcjonowania społeczności lokalnych, a nie tylko narzędziem badawczym); jawność (organizacje kontrolujące muszą ze szczególną troską dbać o jawność swoich działań) oraz rzetelność (organizacje powinny dbać o wysoką jakość realizowanych działań).
Twórcy ustaw i kolekcjonerzy danych
Autorzy publikacji pt. Organizacje strażnicze w Polsce. Stan obecny, wyzwania, perspektywy (Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012), wyróżniają kilka grup organizacji watchdogowych. Pierwszą z nich stanowią realizatorzy działań politycznych – czyli organizacje skupiające się na ocenie funkcjonującego prawa, konsultowaniu tworzonych projektów ustaw czy recenzowaniu raportów rządowych.
Kolejną grupą są realizatorzy działań prawnych, publicznych i edukacyjnych, którzy starają się usprawnić działanie instytucji w ramach istniejącego prawa, np. wywołując debaty publiczne, udzielając pomocy prawnej, rozpowszechniając wiedzę o tym, do czego obywatele mają prawo, wpływając na praktykę funkcjonowania różnych instytucji itp.
Następnie autorzy publikacji wymieniają realizatorów działań na poziomie lokalnym, czyli te organizacje, które starają się poprawić rządzenie na poziomie gminy. Może to dotyczyć świadczonych usług, ochrony praw grup mniejszościowych czy racjonalności wydatków.
Ostatnia wymieniona grupa to kolekcjonerzy danych – organizacje, które zajmują się gromadzeniem
danych i ich upublicznianiem. W tym wypadku kontrola społeczna polega na ujawnieniu informacji i poddaniu ich pod osąd społeczeństwa.
Marta Grzymkowska
