Instytucje publiczne bardzo rzadko stosują klauzule społeczne w zamówieniach publicznych, zwłaszcza te, które premiują wykonawców zatrudniających osoby niepełnosprawne – wynika z badania przeprowadzonego przez Fundację CentrumCSR.PL. Tylko w 2% zamówień urzędy zdecydowały się na zastosowanie takich kryteriów.
Fundacja CentrumCSR.PL przedstawiła rezultaty monitoringu przeprowadzonego w ramach projektu „Wzmocnienie monitoringu zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce”. Właśnie ukazał się raport „Stosowanie zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce”, który podsumowuje wyniki tego badania.
Od lipca do grudnia 2014 roku Fundacja przeanalizowała ponad 1100 zamówień ogłoszonych przez 80 instytucji publicznych, w tym Kancelarię Prezydenta, Sejmu i Prezesa Rady Ministrów, ministerstwa: Pracy, Środowiska i Gospodarki, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej czy Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, urzędy miast i część instytucji im podległych, urzędy marszałkowskie i wybrane wyższe uczelnie. Badano zarówno zamówienia na roboty budowlane oraz usługi ochroniarskie, cateringu, sprzątania, transportowe, opieki nad osobami starszymi i utrzymania zieleni.
Ponad 660 zamówień zostało sprawdzonych pod kątem stosowania klauzul społecznych uwzględnionych w ustawie Prawo zamówień publicznych z 29 stycznia 2004 r. Umożliwia ona zastosowanie:
- zamówienia zastrzeżonego (może być realizowane tylko przez podmioty, w których co najmniej 50% pracowników stanowią osoby niepełnosprawne),
- wymogu zatrudnienia określonych grup osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (zastrzeżenie, że zamówienie powinno być realizowane przez osoby niepełnosprawne, długotrwale bezrobotne, młodociane – przyuczane do zawodu albo inne osoby zagrożone wykluczeniem społecznym);
- wymogu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę (celem jest wyeliminowanie nadużywania umów cywilnoprawnych).
Zamówienia publiczne ważnym elementem gospodarki
Zamówienia publiczne odgrywają ogromną rolę w gospodarkach krajów Unii Europejskiej. Ich wartość w ciągu dziesięciu lat wzrosła w Polsce aż czterokrotnie. W samym 2013 roku wynosiła 142 mld zł, co stanowiło 8,76 % PKB. Rocznie w Polsce instytucje publiczne ogłaszają i realizują ponad 200 tys. zamówień publicznych. Mimo że 10 października 2014 r. weszła w życie nowelizacja ustawy zmieniająca przepisy dotyczące wyboru najkorzystniejszych ofert, większość instytucji nadal kieruje się tylko jednym kryterium – najniższą ceną.
Tymczasem tak ogromne kwoty mogą służyć nie tylko zaspokajaniu bieżących potrzeb administracji, ale również pomagać w realizacji innych celów. Każda decyzja zakupowa ma bowiem wpływ na gospodarkę, społeczeństwo i środowisko. Zrównoważone zamówienia publiczne, w tym stosowanie klauzul społecznych w przetargach może realnie wpłynąć na warunki pracy w wielu branżach, np. wspierając osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, które dzięki własnej pracy mogą wraz ze swoimi rodzinami wyjść ze sfery ubóstwa, co oprócz oczywistej wartości społecznej pozwoli państwu na ograniczenie wydatków na pomoc socjalną.
Klauzule społeczne pomijane w przetargach
Polscy urzędnicy odpowiedzialni za zamówienia publiczne pomijają klauzule społeczne. Wyniki badania FundacjiCSR.PL pokazują, że w 660 przypadkach tylko w 12, czyli w niecałych 2%, zastosowano klauzulę społeczną.
Źródło: Raport „Stosowanie zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce”
Wśród opisanych zamówień przeważały te dotyczące wymogu zatrudnienia na podstawie określonego rodzaju umowy. Było ich łącznie 7 i w większości (5 przypadków) dotyczyły usług ochroniarskich. Zrealizowane zostały przez Kancelarię Prezydenta RP, Ministerstwo Środowiska, Urząd Pracy Warszawy, Lasy Miejskie Warszawa oraz Urząd Dzielnicy Śródmieście w Warszawie. Oprócz tego społeczne kryteria uwzględniono w zamówieniach na usługi sprzątania na Politechnice Śląskiej oraz w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Wielkopolskiego.
Kolejną grupę stanowiły ogłoszenia, w których zawarto wymóg zatrudnienia określonych grup osób (bezrobotni i młodociani w celu przygotowania do pracy, niepełnosprawni). Było ich 4 i dotyczyły zamówień na usługi ochrony w Państwowym Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz na Politechnice Warszawskiej i zamówienia na usługi transportowe ogłoszone przez Urząd Miasta w Warszawie i na roboty budowlane w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Oprócz tego takie zapisy zastosowano w co najmniej 2 zamówieniach na dostawy ogłoszonych przez Ministerstwo Gospodarki.
Jedyne zamówienie zastrzeżone tzn. określające, że w przetargu mogą wziąć udział jedynie podmioty zatrudniające w ponad 50% osoby niepełnosprawne, dotyczyło usług ochrony w Miejskim Centrum Usług Socjalnych we Wrocławiu.
Inne klauzule popularniejsze
Część sprawdzonych instytucji stosowała też inne, niewymienione w Prawie zamówień publicznych, klauzule społeczne. Zastosowano je w ponad 7% przetargów. Przykładowo Urząd Dzielnicy Wawer w Warszawie w zamówieniu na usługi sprzątania wymagał od wykonawcy przedstawienia wraz z fakturą dokumentów potwierdzających, że wypłacił on swoim pracownikom wynagrodzenie. Urząd Miasta w Krakowie zaś zapisał w ogłoszeniu na dostawę artykułów biurowych, że wykonawca powinien objąć swoich pracowników ubezpieczeniem społecznym od nieszczęśliwych wypadków.
Źródło: Raport „Stosowanie zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce”
Największy odsetek klauzul społecznych pojawił się w zamówieniach dotyczących usług ochrony i wyniósł 23,5%. Kolejna grupa dotyczyła usług transportowych. Tu podobne zapisy zawarto tylko w jednym ogłoszeniu przygotowanym przez Urząd Miasta w Warszawie, ale w związku z tym, że ogólna liczba zamówień nie była znaczna, to skala zapisów społecznych wyniosła ponad 5%. Sytuacja wygląda trochę lepiej, gdy do klauzul z Pzp dodamy inne np. wymóg stosowania przepisów BHB, czy przeciwpożarowych, które w zamówieniach na usługi transportu się pojawiły.
Podobnie było z ogłoszeniami na usługi utrzymania czystości – zamawiający też wymagali przestrzegania przepisów BHP, chociaż poziom stosowania klauzul społecznych z Pzp, to w tym przypadku zaledwie 3,3%. Jeszcze bardziej przygnębiająco wyglądają statystyki dotyczące zamówień na roboty budowlane. Spośród 432 z nich tylko w jednym zawarto oczekiwane kryteria. Chociaż jeżeli uwzględnimy stosowanie innych klauzul, to wskaźnik stosowania pożądanych kryteriów wzrośnie do 8,8%.
Organy państwowe dobrym przykładem
Najczęściej klauzule społeczne stosowały instytucje centralne. Ich zamówienia stanowiły 3,6% wszystkich zbadanych ogłoszeń, zastosowano w nich 33% klauzul. Klauzule społeczne zastosowało 5 z 9 badanych instytucji. Jest to o tyle budujące, że naczelne jednostki państwa powinny prezentować postawę społecznie odpowiedzialną.
Fakt iż stosunkowo najwięcej klauzul społecznych zastosowano w instytucjach centralnych jest o tyle budujący, że naczelne jednostki państwa powinny prezentować postawę społecznie odpowiedzialną. Niestety nie wszystkie instytucje centralne odnoszą się pozytywnie do tego rodzaju działań. W zamówieniach na usługi ochroniarskie Kancelarii Sejmu czy Centrum Usług Wspólnych klauzuli społecznej nie zawarto.
Zarówno w przypadku urzędów miast, jak i jednostek im podległych, stosowanie klauzul społecznych ma znaczenie marginalne. Spośród urzędów miast klauzule społeczne zastosowano tylko w Warszawie. Tymczasem trudno jest znaleźć lepsze instytucje, które mogłyby wprowadzać takie rozwiązania. Znajdują się one najbliżej spraw obywateli i najlepiej znają ich bieżące problemy. Dlatego dziwi, że nie ma rosnącego trendu upowszechniania podobnych regulacji jako np. zachęty do zatrudniania osób niepełnosprawnych.
Przygnębiający jest też obraz stosowania klauzul społecznych na wyższych uczelniach. Wśród wszystkich 207 zbadanych zamówień zastosowano zaledwie dwie klauzule społeczne. Te pojedyncze przykłady na Politechnice Warszawskiej i Politechnice Śląskiej to kropla w morzu wszystkich ogłoszeń, w których jest możliwość ich zapisania.
Raport „Stosowanie zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce”
Anna Jaworska
